Tebriz Araştırmaları Enstitüsü Tebriz Araştırmaları Enstitüsü
İran savunma doktrinin önemli ayaklarından birini hava savunma sistemleri ve füze gücü oluşturmaktadır. İran’ın yürütmekte olduğu füze programı ABD, İsrail, İngiltere ve Almanya başta olmak üzere Batı ülkeleri ve Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikler başta olmak üzere Arap ülkelerinin endişe ile ve yakından takip ettiği bir alandır. Bu ülkelerin ileri sürdüğü iddialara göre İran’ın füze programı bölgesel ve küresel barış ve güvenliği tehdit etmektedir ve İran füze programı durdurmalıdır. Bu çalışmada İran’ın hava savunma sistemleri ve füze programı incelenmeye çalışılmıştır.
Washington Yakın Doğu Araştırmaları Enstitüsü’nün 2016 yılında yayınladığı “İran’ın Askerî Stratejisinde Füzelerin Rolü” başlıklı raporuna göre İran’ın elinde bulunan füzelerin ismi, menzilleri ve türleri şu şekildedir [1]:
Uluslararası Stratejik Araştırmaları Enstitüsü’nün ise 2014 yılında yayınladığı bir haritaya göre bu füzelerin hedef alabileceği alan ve menzilleri şu şekilde olmuştur:
İran füze programının en önemli bileşeni ve bir anlamıyla İran’ın ürettiği füzelere anlam kazandıran projeler İran’ın elinde bulunan hava savunma sistemleridir. İran İslam Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri’nin elinde 6 tür uzun menzilli hava savunma/füze sistemi bulunmaktadır. Bunlar 15 Hordad (Khordad) Hava Savunma Sistemi, 3 Hordad (Khordad) Hava Savunma Sistemi, Baver 373 Hava Savunma Sistemi, SAM-20 (S-300 PMU-2) Hava Savunma Sistemi, Telaş Hava Savunma Sistemi ve SAM-5 (S-200) Hava Savunma Sistemi’nden ibarettir.
15 Hordad (Khordad) Hava Savunma Sistemi: İran’ın elinde bulunan ve yerli üretim olduğu iddia edilen bu hava savunma sistemi Mayıs/Haziran 2019 tarihinde İran Silahlı Kuvvetleri tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Savaş uçakları ve silahlı insansız hava araçlarını 150 km menzilinde tespit etmek ve 120 km menziline kadar takip etmek kabiliyetine sahip olduğu iddia edilmektedir. Gizli hedefleri ise 85 km menzilinde tespit etmek ve 45 km menzilinde çatışmaya girmek kabiliyetine sahip olduğu ileri sürülmektedir. Bu hava savunma sistemi 6 farklı hedefi aynı anda hedef alabilmektedir. Taşınabilir bir hava savunma sistemi olarak operasyona hazırlanma süresi 5 dakikadır. Pasif fazlı dizi radar türüne ve bağımsız füze fırlatma rampalarına sahiptir. Bu hava savunma sisteminin özelliklerinden biri bir füze fırlatma rampasından farklı menzillere sahip füzeleri fırlatma imkânına sahip olmasıdır. Bu hava savunma sisteminde en çok kullanılan füze türü 75 km menzile sahip Seyyad 2 ve 120 km menzile sahip Seyyad 3 füze türleridir. Bu hava savunma sisteminin komuta merkezi radar kamyoneti üzerine konuşlandırılmıştır [2]. 15 Hordad Hava Savunma Sistemi İran Savunma Bakanlığı Hava ve Uzay Sanayisi Kurumu tarafından üretilmiştir. Bazı askeri uzmanlara göre bu hava savunma sisteminde Kuzey Kore’nin KN-06 Hava Savunma Sistemi teknolojisi kullanılmıştır ve Kuzey Kore bu teknolojiyi İran’a vermiştir [3]. Dönemin İran Savunma Bakanı Tuğgeneral Emir Hatemi’nin yaptığı açıklamaya göre bu hava savunma sistemi 150 km keşif menzili, 120 km takip aralığı, 75 km angaje menzili, 85 km gizli hedeflere karşı keşif menzili ve 45 km gizli hedeflere karşı angaje menzili özelliklerine sahiptir [4]. Farsça kaynakların bu iddialarının yanı sıra Batılı kaynakların iddiasına göre bu hava savunma sistemi Rusya’nın S-350 ve Kuzey Kore’nin KM-SAM hava savunma sistemlerine benzemektedir ve büyük ihtimalle İran bu teknolojiyi Kuzey Kore’den almıştır ve Kuzey Kore’nin KN-06 Hava Savunma Sistemini geliştirerek 15 Hordad Hava Savunma Sistemini üretmiştir. Bu hava savunma sisteminde İran üretimi Necm-804 B isimli radar kullanılmaktadır. Pasif Fazlı dizili bir radar olan Necm-804 B İran Savunma Bakanlığı’na bağlı olan İran Elektronik Sanayisi Şirketi (Sa-İran) tarafından üretilmiştir ve TWS (Track While Scan) teknolojisine sahiptir. Rusya üretimi GAMA radarına ve Çin üretimi Type-305B radarına benzemektedir. Bu hava savunma sistemi İran’ın klasik ordusu tarafından kullanılmaktadır.
3 Hordad (Khordad) Hava Savunma Sistemi: Devrim Muhafızları Ordusu Hava Uzay Komutanlığına bağlı olan DMO Bakır’ul İlim Araştırma Merkezi tarafından üretilen bu hava sistemi 2014 yılından itibaren kullanılmaktadır. Rusya’nın Buk-M2 füze sistemine benzemektedir. X bandında çalışan ve 150 km menzile sahip olan aktif faz dizili radara sahiptir. Ayrıca bu radarın döner versiyonu 2-4 GHz frekans aralığı ve S bandında çalışan üç boyutlu faz dizili radar olduğundan dolayı (İran üretimi Beşir radarı) savaş uçakları ve insansız hava araçlarının alçak irtifada uçan seyir füzelerin yok edilmesi için de kullanılmaktadır. Seyir füzelerinin yönlendirilmesi track via misilsem (tvm) şeklinde yapılmaktadır. Bu hava savunma sisteminin özelliği farklı seyir füzelerini ateşleme kabiliyetine sahip olmasıdır. Yani kısa menzilleri için 300 kg ağırlığa sahip olan 9 Dey seyir füzesi, orta menziller için 50 km menzile sahip olan Tayer seyir füzesi ve 75 km menzile sahip olan Seyyad 2 seyir füzesi ve uzun menziller için de 105 km menzile sahip olan yeni nesil Tayer seyir füzesi kullanılmaktadır. Kısa menziller için kullanılan 9 Dey seyir füzesinin ağırlığı az olduğundan dolayı her rampa üzerinde 8 füze konuşlandırıla bilinmektedir. Fakat Tayer ve Seyyadd 2 seyir füzelerinin ağırlığı yaklaşık 1 ton olduğundan dolayı daha az sayıda ateşleme kabiliyetine sahiptir. Bu hava savunma sistemi aynı anda 4 farklı hedefe doğru 8 seyir füzesi ateşleyebilmektedir. Bu hava savunma sisteminin radarlı rampası üzerinde Combat Vehicle ve radarsız rampası üzerinde Spare and Launch Vehicle yazılmaktadır. Bu hava savunma sistemi Devrim Muhafızları Ordusu tarafından kullanılmaktadır [5].
Baver 373 Hava Savunma Sistemi: Bu hava savunma sistemi Rusya’nın S-300 hava savunma sistemine benzemektedir ve üretiminde Rus hava savunma sistemlerinden esinlenmiştir. Baver 373 keşif, takip ve çatışma için farklı radar türlerini kullanmaktadır. Keşif için Mirac 4 radarı kullanılmaktadır. Mirac 4 radarı aynı anda 200 hedefi tespit edebilmektedir ve üç boyutlu ve faz dizinli bir radardır. S bandı üzerinde çalışmaktadır ve 450 km menzile sahiptir. Baver 373 hava savunma sisteminin takip radarı İran Savunma Bakanlığına bağlı Sa İran Fabrikası tarafından üretilen AESA modeline sahip olan radardır. İsmi bilinmeyen bu radar, 320 km keşif menzili ve 260 km takip menziline sahiptir. 300 hedefi keşif ve 60 hedefi takip edebilirken 6 hedefi hedef alabilmektedir. Her hedefe yönelik 2 seyir füzesi ateşleyebilmektedir. Baver 373 hava savunma sisteminde kullanılan üçüncü tür radar arama ve takip radarıdır ve kaçişlevli bir radar olarak hedeflerin takibi için kullanılmaktadır. Bu radar aktif faz dizili radar olarak alçak irtifalarda uçan hedefler için kullanılmaktadır ve keşif yaparken takip etme imkânı olan TWS kabiliyetine sahiptir. Bazı iddialara göre 300 km menzilinde 100 hedefi tespit edebilmektedir ve çatışma bölümü X dalgası ve keşif ve takip bölümü C bandı üzerinde çalışmaktadır. Baver 373 hava savunma sisteminin arabası Zafer-8824 ağır askeri arabadır. Maz-537 askeri aracın benzeri olan bu araba maksimum 24 ton ağırlık taşıyabilmektedir. Bu hava savunma sisteminin elektronik savaşta kabiliyetini artırmak için Elim radarı kullanılmaktadır. Elim radarı üç boyutlu bir radar olarak dostu düşmandan teşhis edebilme yani IFF kabiliyetine sahiptir. Elim radarının 250-300 km menzili bulunmaktadır. Bu hava savunma sisteminde elektronik savaş için X ve ku frekanslarında çalışan Saika Elektronik Savaş Sistemi kullanılmaktadır. Baver 373 Hava Sisteminde kutu rampalar kullanılmaktadır ve bu açıdan S-300 ve S-400 hava savunma sistemleriyle farklılık göstermektedir. Seyir füzeleri dikey olarak yani vertical launch ve sıcak ateşleme yani hot launch şeklinde ateşlenmektedir. Bu açıdan Rusya üretimi S-300 ve S-400 hava savunma sistemleri ve Çin üretimi HQ-9 hava savunma sisteminde kullanılan soğuk ateşleme türünden farklılık göstermektedir. Bu hava savunma sisteminde uzun menzilli Seyyad 4 seyir füzesi kullanılmaktadır ve S-300 hava savunma sisteminin seyir füzesi olan 48N6E2 seyir füzesine benzemektedir. Maksimin 200 km menzile sahipken çatışmaya girme yüksekliği 27 kilometredir. Seyyad 2 ve Seyyad 3 seyir füzelerinin de bu hava sisteminde kullanıldığı ihtimali ileri sürülmektedir. Seyyad 4 seyir füzesinin yönlendirme yöntemi açıklanmamıştır. Ancak bazı Farsça kaynakların iddiasına göre S-300 hava savunma sisteminde olduğu gibi Track Via Missile (TVM) yöntemi kullanılmaktadır [6]. Özetle Baver 373 hava savunma sisteminin 320 km keşif menzili, 260 km takip menzili, 200 km çatışmaya girme menzili, 27 km çatışmaya girmek irtifası menzili, 300 farklı hedefi aynı anda keşif yapma, 60 farklı hedefi aynı anda takip etme ve 6 farklı hedefi ayı anda hedef alma kabiliyetlerine sahip olduğu ileri sürülmektedir. Baver 373 hava savunma sisteminde Hedef isminde radar da kullanılmaktadır. Hedef radarı iki bölümden yani arama-tespit ve takip olmak üzere iki ayrı radardan oluşmaktadır. Arama-tespit radarının yani Hedef radarı olarak ünlü radarın menzili 320 km ve takip radarının menzili 260 kilometredir. Hedef radarı aynı anda 300 farklı hedefi tespit edebilir ve takip radarı da aynı anda 60 farklı hedefi takip edebilmektedir. Hedef radarı, elektronik savaşının ECM ve EMP saldırılarına karşı dirençlidir.
SAM-20 (S-300 PMU-2) Hava Savunma Sistemi: İran’ın elinde bulunan S-300 hava savunma sistemi PMU-2 türündendir. İran’da SAM-20 adıyla bilinen bu hava savunma sistemi 3-200 km menzilinde havada bulunan hedeflerle ve 5-40 km menzilinde ve 100m-27 km yükseklikte balistik füzeler ya da hızlı roketlerle çatışmaya girebilmektedir. 2800 m/s hıza sahip olan havada bulunan hedefler ve 1900 m/s hızıyla hareket eden seyir füzeler ve roketlerle çatışmaya girebilir. Bu hava sistemi aynı anda 200 hedefi tespit edip 12 hedefle çatışabilmektedir. İran’da S-300 hava savunma sistemi için kısa menzilli Tor-M1 ve Fm-80 seyir füzeleri kullanılmaktadır.
Telaş Hava Savunma Sistemi: Telaş 1 ve Telaş 2 olmak üzere iki türden oluşan Telaş Hava Savunma Sistemi Rusya üretimi S-200 Hava Savunma Sistemine benzemektedir. Telaş 1 Hava Savunma Sisteminde Seyyad 2 seyir füzesi kullanılmaktadır. Bu seyir füzesi ABD üretimi Standart seyir füzesine benzemektedir. Orta menzilli bir seyir füzesi olarak 75 km menzile sahiptir. 2015 yılında Telaş 1 Hava Savunma Sistemi revize edilerek Seyyad 3 seyir füzesi bu hava savunma sistemi tarafından kullanılmaya başladır. Telaş 2 Hava Savunma Sistemi, Rusya üretimi S-300 Hava Savunma Sistemine benzemektedir.. Bu hava Savunma Sisteminde kullanılan Seyyad 3 seyir füzesi 120 km menzil ve 27 km yükseklikte seyir özelliklerine sahiptir. Bu hava savunma sisteminin her bir birimi füze rampalarını taşıyan 3 araç ve radar sistemi ve komuta merkezlerinin oluşan 2 araçtan oluşmaktadır. Seyyad 2 ve Seyyad 3 seyir füzeleri kutu şeklinde olan rampalardan ateşlenmektedir. Bu hava savunma sistemi İran’ın klasik ordusu tarafından kullanılmaktadır [7].
SAM-5 (S-200) Hava Savunma Sistemi: İran’da SAM-5 Hava Savunma Sistemi adıyla bilinen Rusya üretimi S-200 Hava Savunma Sistemi, İran Silahlı Kuvvetlerinin elinde bulunan son uzun menzilli hava savunma sistemidir. İran bu hava savunma sistemini Rusya’dan satın almıştır. 7100 kg ağırlığı ve 11 m uzunluğu bulunan bu hava savunma sisteminin füze başlıkları 271 kg ağırlığa sahiptir ve 300 km operasyon menzili ve 40000 metre irtifada uçma kabiliyetleri bulunmaktadır. Bu füzelerin hızı 2500 m/s olarak yönlendirme sistemi füze başlığına konuşlandırılan arama radarı aracılığıyla yapılmaktadır. Her bir füze gücünü katı yakıtı bulunan ve füzeye monte olan 4 küçük roketten almaktadır ve 3-5 saniye ateşlenmekten sonra füzeden ayrılıyorlar. Küçük roketlerin füzeden ayrılmasından sonra füzenin 5D67 isminde motoru çalışmaya başlar ve çalışma süresi 51-150 saniyedir. Bu motor TG-02 isimli sıvı yakıt kullanmaktadır. S-200 hava savunma sisteminin füzeleri 150-300 km menzile sahiptir ve 300000-20000 metre yükseklikte bulunan hedefleri yok edebilme kabiliyetine sahiptir. Her bir füzenin ateşlenme anında 7018 kg ağırlığı bulunmaktadır ki 217 kg füze başlığının ağırlığıdır. Bu hava savunma 5N62 isminde radar sistemi kullanmaktadır ki Continuous wave ve H bantlarını kullanmaktadır. Bu radarın menzili 270 kilometredir. Bu hava savunma sistemine Tall King/Big Back P-14/5N84A, Kabina 66/5N87 Back Net/Back Trap, P-35/37 Bar Lock Bar Lock B, Side Net/Odd Pair ve P-15M(2) Squat Eye radarları da eklenmiştir [8].
Orta Menzilli Hava Savunma/Füze Sistemleri: İran İslam Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetlerinin elinde 5 çeşit orta menzilli hava savunma/füze sistemi bulunmaktadır. Bunlar Sam-6 Füze Sistemi, Seyyad-1 Füze Sistemi, Mihrab Füze Sistemi, Mirsad Füze Sistemi ve Rad Füze Sisteminden oluşmaktadır. Çalışmanın bu bölümünde açık kaynaklarda yer alan bilgilere dayanılarak bu hava savunma sistemlerinin özellikleri ve kabiliyetleri ele alınmıştır.
Sam-6 Füze Sistemi: Devrim Muhafızları Ordusu Hava Uzay Komutanlığının elinde bulunan bu füze sistemi orta menzilli Rus menşeli bir füze sistemidir ve Rusya’dan satın alındıktan sonra İran tarafından geliştirilmiştir. 55 km keşif ve takip menzili, 25 km çatışmaya girme menzili ve 25-30 metreden 14000 metreye kadar uçuş irtifasına sahiptir. Her bir füzenin ağırlığı 600 kilogramdır ki 59 kg füze başlığının ağırlığıdır ve hızı ses hızının 2,8 katıdır.
Seyyad-1 (HQ-2) Füze Sistemi: Devrim Muhafızları Ordusu Hava Uzay Komutanlığı’nın elinde bulunan bu füze sistemi orta menzilli Çin menşeli bir sistem olarak İran-Irak savaşı döneminde Çin’den satın alınmıştır ve Çin üretimi HQ-2 J modelin geliştirilmişidir. Seyyad-1 füzenin 11 m (10,84 m) uzunluğu ve 2,5 ton (2320 kg) ağırlığı bulunmaktadır ki 195 kg füze başlığının ağırlığıdır. 1200 m/s hız (ses hızının 4 katı) ve 12 g hızlanma kuvvetine sahiptir. Farsça kaynakların iddiasına göre İran tarafından üretilen bu füzenin 34 km menzili ve 27000 m yükselme menzili bulunmaktadır. Bu da Seyyad-1 füzesinin Çin üretimi HQ-2 füzenin yerli üretimi olduğu anlamına gelmektedir [9]. Seyyad-1-A füzesi Seyyad-1 füzesinin yeni modeli olarak radar tarafından yönlendirme yerine kızılötesi güdümlü füze olarak 60 km menzile sahiptir.
Mihrab (Facr ya da RIM-66A-M1 Standard Missile) Füze Sistemi: İran’da Mihrab ve Facr isimleri bilinen bu füze sistemi 1979 Devrimi öncesi İran’ın ABD’den satın aldığı RIM-66A-M1 Standard füzenin İranlı mühendisler tarafından geliştirilmişidir. İran’da Deniz Kuvvetleri tarafından kullanılan bu füzenin 4,42 m uzunluğu, 34,3 cm çapı, 1,08 m kanat ağzı, 495 kg ağırlığı, 37 km menzili, 19000 m uçuş yüksekliği ve ses hızının iki katı hızı özelliklerine sahiptir. Yarı aktif radar sistemine sahiptir. Katı yakıt kullanmaktadır ve füze başlığının ağırlığı 62 kilogramdır. İran’da Peykan, Cemaran 1 ve Cemaran 2 firkateynlerine konuşlandırılmıştır. İran-Irak savaşı döneminde Facr ismiyle bilinen bu füze sistemi savaştan sonra elektronik savaş alanında geliştirilerek ismi Mihrab olarak değiştirilmiştir.
Mirsad (Kadir ya MIM-23 B HAWK) Füze Sistemi: İran’da Mirsad ve Kadir isimleriyle bilinen bu füze sistemi İran’ın devrimden önce ABD’den satın aldığı MIM-23 B HAWK füze sisteminin geliştirilmişidir. Kadir Füze Sistemi, Mirsad Füze Sistemi’nin taşınabilir türüdür. Bu füze sisteminin 75 kg ağırlığı, 40 km menzili ve minimum 30 m ve maksimum 16000 m hedefe isabet etme özelliği bulunmaktadır. Katı yakıt kullanmaktadır ve füze başlığının ağırlığı 30 kilogramdır. Füze hedefe isabet ettikten sonra 16700 şarapnele ayrılmaktadır. Mirsad Füze Sistemi orta menzilli bir füze sistemi olarak Kavuş isimli radarlar hedefleri 150 km menzilinde tespit edip 80 km menzilinde üzerinde kilitlenip ve 45 km menzilinde hedef alabilmektedir. Bu füze sisteminde Kavuş radarı hedefleri tespit etmektedir. Kavuş radarı ABD yapımı MPQ-50 radarının tersine mühendislik yöntemiyle yerelleştirilmişidir ve 150 km menzile sahiptir. Alçak irtifa radarı ise Cuya isimli radardır. Bu hava savunma sisteminin takip radarı ise Hadi isminde bir radardır. Hadi radarı ABD yapımı MPQ-46 radarının yerelleştirilmişidir ve 80 km uçan hedeflerin takibi ve imhası için kullanılmaktadır. Başka bir ifadeyle 80 km menzile sahiptir. Hadi radarı üzerinde bulunan elektro optik bulucu bu radara elektronik savaşı koşullarında da hedefe kilitlenmek olanağı sağlamıştır. İran Silahlı Kuvvetleri’nin 2018 yılında Velayet 97 ismiyle yaptığı askeri tatbikatta Mirsad-16 isminde Mirsad Füze Sisteminin yeni tipi kullanılmıştır. Bu yeni tipte yani Mirsad-16 Füze Sisteminde Hafız isminde bir radar kullanılmıştır. Hafız radarı 2014 yılında seri üretime geçmiştir. Üç boyutlu bir radardır, 25 km menzile sahiptir ve aynı anda 100 farklı hedefi takip edebilmektedir. Bu hava savunma sistemi İran için stratejik değeri olan Bender-i Mahşehir ve Benderi İmam Humeyni liman kentlerinin güvenliğini korumaktadır [10]. Mirsad Füze sisteminde kullanılan füzelerden biri Şahin isminde bir füzedir. Şahin füzesinin 45 km menzili ve 50000 fit yüksekliğine kadar uçuş menzili bulunmaktadır. Mirsad Füze Sisteminde kullanılan bir diğer füze türü Şelemçe füzesidir. Bu füze 40 km menzile sahiptir. Kadir Füze Sistemi, Mirsad Füze Sisteminin taşınabilir varyantıdır ve operasyona hazırlanma süresi 30 dakikadır.
Rad Füze Sistemi: Bu hava savunma sisteminin Rad-1, Rad-2, Tebes ve Alem’ul-Huda olmk üzere dört farklı türü bulunmaktadır. Rad-1 Füze Sistemi, orta menzilli bir füze sistemi olarak Taer-2 füzelerini kullanmaktadır. 50 km menzili bulunmaktadır ve 22,8 km yükseklikteki hedeflerle çatışmaya girebilmektedir. Rad-2 Füze Sistemi, Rad-1 Füze Sisteminin geliştirilmişi olarak optik sistemlerini kullanmaktadır. Bu da Rad-2 Füze Sistemini radarı herhangi bir neden dolayı çalışmadığı takdirde elektro-optikal sistemleri devreye sokarak 80 km menziline kadar hedefleri tespit edebilmektedir. Tebes Füze Sisteminde ise bağımsız radar bulunmaktadır. Tebes Füze Sisteminin radarı, Rusya üretimi BUK sistemine benzemektedir ve 60 km menzile sahiptir. Alem’ul Huda türünde ise Alem’ul Hıda isimi radar bu füze sistemine eklenmiştir. Bu radar faz dizinli bir radar olarak VHF bandında çalışmaktadır. Nebo radarlarına benzemektedir ve bir iddiaya göre Nebo radarlarının UE tipinin yerelleştirilmiştir. Ayrıca ateş kontrolüne sahip faz dizinli bir radardır. Bu radar DMO Hava-Uzay Kuvveti tarafından üretilmiştir. Yatay ve dikey olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır [11]. DMO Hava Uzay Kuvveti, Taer-2 ve Sedid-630 füzelerinin yönlendirmesi için bu radarı kullanmaktadır. Bu radarın 400 kilometre menzile sahip olduğu iddia edilmektedir.
Bu füze ve hava savunma sistemleri ile birlikte İran’ın elinde bulunan savaş uçakları ve top ateş sistemleri alttaki uçaklardan ibarettir:
Son Notlar
[1] Eisenstadt, Michael. (2016). The Role of Missiles in Iran’s Military Strategy. The Washington Institutefor Near East Policy. No. 39. S.4-5.
[2] Aşnayi Ba Mehsulat-e Cumhuri-ye Eslami-ye İran [İran İslam Cumhuriyeti’nin Askeri Ürünlerini Tanımak], Cengaveran İnternet Sitesi, Erişim Linki: https://rb.gy/488qz (Son Erişim Tarihi: 14.10.2023).
[3] Samane-ye Defa-e Hevai-ye 15 Hordad [15 Hordad Hava Savunma Sistemi], İran Military İnternet Sitesi, Erişim Linki: https://t.ly/1n584 (Son Erişim Tarihi: 14.10.2023).
[4] Runemayi Ez Samane-ye Pedafend-e Hevai-ye Pişrefte-ye 15 Hordad ve Tehvil Be Niru-ye Pedafend-e Hevai-ye Erteş [15 Hordad İleri Hava Savunma Sisteminin Açılışı ve Ordu Hava Savunma Kuvveti’ne Teslim Edilmesi], İSNA, Erişim Linki: isna.ir/xd4Xdv (Son Erişim Tarihi 14.10.2023).
[5] Aşnayi Ba Mehsulat-e Cumhuri-ye Eslami-ye İran [İran İslam Cumhuriyeti’nin Askeri Ürünlerini Tanımak], Cengaveran İnternet Sitesi, Erişim Linki: https://rb.gy/488qz (Son Erişim Tarihi: 14.10.2023).
[6] Samane-ye Baver-e 373 [Baver 373 Hava Savunma Sistemi], Cengaveran İnternet Sitesi, Erişim Linki: https://t.ly/PPW4v (Son Erişim Tarihi: 14.10.2023).
[7] Samaneha-ye Pedafend-e Mocud Der İran [İran’da Bulunan Hava Savunma Sistemleri], Cengaveran İnternet Sitesi, Erişim Linki: https://t.ly/xxo9X (Son Erişim Tarihi: 14.10.2023).
[8] Samane-ye Pedafendi-ye S-200 [S-200 Hava Savunma Sistemi], Cengaveran İnternet Sitesi, Erişim Linki: https://t.ly/LXxB5 (Son Erişim Tarihi: 14.10.2023).
[9] Seyyad-1; Muşeki Kutahbord ve Karbordi Der Cengal [Seyyad-1; Çatışmada İşlevsel Kısa Menzilli Bir Füze], Ana Press, Erişim Linki: https://ana.press/001LfQ (Son Erişim Tarihi: 14.10.2023).
[10] Gozareş-e Tesnim Ez Mohafez-e İrani-ye Mahşehr [Tesnim’in Mahşehir’in İranlı Savucusu Hakkında Raporu], Tesnim Haber Ajansı, Erişim Linki: https://t.ly/-2wOr (Son Erişim Tarihi: 14.10.2023).
[11] Alamolhoda, Naşenahtetarin Samane-ye Şekar-e Cengendeha-ye Radargoriz [Alem’ul Hüda, Radardan Kaçan Savaş Uçakların Bilinmeyen Avcı Sistemi], Maşrık News, Erişim Linki: mshrgh.ir/310312 (Son Erişim Tarihi: 14.10.2023).
Yazar Hakkında: Dr. Ata ŞAHİT, 1985 yılında İran’ın Batı Azerbaycan ilinin Hoy kentinde doğdu. Urmiye Devlet Üniversitesi’nin Ekonomi bölümünden 2009 yılında mezun oldu. 2016 yılında Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Genel Türk Tarihi bölümünde “Dürri-e Nadire’ye Göre Nadir Şah ve Dönemi (Tercüme ve Değerlendirme)” konulu tez çalışmasıyla yüksek lisansını tamamladı. 2022 yılında Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi’nin Tarih bölümünde “1979 İran Devrimi Sonrasında İran’da Değişen Devlet-Toplum İlişkisi (1979-2017)” konulu tez çalışmasıyla doktorasını tamamlamıştır. İngilizce, Türkçe, Farsça ve Azerbaycan Türkçesinde yayınlanan çeşitli yazıları bulunmaktadır. Ata ŞAHİT, İran devriminden sonra 5 Mayıs 1979 tarihinde Tahran’da Türkçe ve Farsça olarak yayın hayatına başlayan ve 2015 yılından itibaren Ankara’da yayın hayatına devam eden Varlıq dergisinin yazarlar kurulu üyesi ve merkezi Ankara’da bulunan Tebriz Araştırmaları Enstitüsü’nün (TEBAREN) başkan yardımcısıdır.
